خانه‌های خشتی که با یک تکان فروریخت/ بی‌توجهی مسئولان نسبت به ریسک‌پذیری وقوع زلزله در تبریز
به گزارش اهرامروز، ۲۱ مرداد ۱۳۹۶، پنجمین سالگرد وقوع زلزله اهر، ورزقان و هریس است. زمین‌لرزه‌ای که عصرگاه و در دو نوبت (۱۶:۵۲ و ۱۷:۰۳) و هر دو بار، با شدت بیش از ۶ ریشتر و در عمق ۱۰ کیلومتری زمین (بار نخست در فاصله ۱۷ کیلومتری شهرستان اهر و بار دوم در فاصله ۱۰ کیلومتری شهرستان ورزقان) رخ داد و ۳۰۶ کشته و ۵۰۰۰ مجروح به‌جای گذاشت علاوه بر آنکه در مجموع، ۱۵۵ هزار نفر از ساکنان روستاها و توابع شهرستان‌های اهر، هریس، ورزقان و تبریز دچار حادثه شدند که در منابع رسمی، تعداد حادثه دیدگان در شهرستان اهر ۶۷ هزار نفر، ورزقان ۴۲ هزار نفر، هریس ۴۰ هزار نفر و تبریز ۶ هزار نفر ثبت شد.
بر اثر وقوع دو زمین‌لرزه پیاپی، ۱۸ هزار و ۶۱۸ واحد مسکونی در این چهار شهرستان دچار آسیب شد که بنا بر اعلام مسوولان وقت استان، ۵ هزار و ۳۲۹ واحد از این تعداد، به‌طور کامل تخریب شدند. برآورد خسارات و تلفات در ساعات اولیه پس از وقوع زمین‌لرزه نشان می‌داد که در مجموع، ۴۱۰ روستا دچار تخریب‌شده و ۶۵ روستا به‌طور کامل از بین رفته‌اند.
طی هفته‌های پس از زلزله، مقامات استانی، کل میزان خسارت وارده به استان آذربایجان شرقی از بابت زلزله ۲۱ مرداد را بیش از ۱۰ هزار و ۷۹ میلیارد ریال اعلام کردند که بیشترین خسارات، ناشی از تخریب خانه روستاییان بود. رتبه دوم خسارات، به تخریب زمین‌های کشاورزی حوالی کانون زلزله اختصاص داشت و تخریب مسکن شهری، راه و زیرساخت‌های جاده‌ای و ترابری، بناهای شهری با کاربری آموزشی درمانی، بخش صنعت و تولید انرژی در رتبه‌های بعد قرار می‌گرفتند.
وقتی میزان خسارات در حوزه تأمین آب شرب، برق و گاز هم برآورد شد، استاندار وقت آذربایجان شرقی اعلام کرد: «درست است که زلزله آذربایجان از لحاظ شدت با بم برابری می‌کند ولی به دلیل شرایط منطقه‌ای و فصل کاری روستاییان تلفات جانی کمتری داشت اما شدت تخریب و آسیب‌های وارده به تأسیسات در شهرستان‌های زلزله‌زده، فراتر از زمین‌لرزه بم است.»
روزهای نخست پس از وقوع زلزله، در حالی که کمتر از ۱۰ ماه به برگزاری انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری باقی بود، دولت وقت در اقدامی تبلیغاتی، وعده به آغاز سریع ساخت و بازسازی مناطق زلزله‌زده داد و با گذشت یک روز از زمین‌لرزه، اعلام شد که عملیات آواربرداری به اتمام رسیده و تمامی افراد از زیر آوار بیرون کشیده شده و مجروحان به بیمارستان منتقل شده‌اند و مسوولان استانی، این را از افتخارات دولت می‌دانستند که «کمتر از ۱۲ ساعت پس از وقوع زلزله، وزیر بهداشت و وزیر کشور در مناطق زلزله‌زده حاضر بودند.»
پس از وقوع زمین‌لرزه، دولت وقت با صدور مصوبه اعلام کرد که برای تمام روستاییانی که خانه‌شان را از دست داده‌اند، ۱۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان وام بلندمدت قرض‌الحسنه با مهلت پرداخت ۱۵ ساله در نظر گرفته که طی سال اول پس از پرداخت وام، هیچ اقساطی دریافت نمی‌شود و پرداخت اقساط با بهره ۴ درصد، ظرف مدت ۱۴۴ ماه امکان‌پذیر خواهد بود علاوه بر آنکه یک‌میلیون تومآن‌هم کمک بلاعوض برای همین جمعیت زلزله‌زده در نظر گرفته شده است. حجم کمک‌رسانی مردمی در این حادثه طبیعی بسیار چشمگیر بود و سوله‌های جمعیت هلال احمر واقع در استان آذربایجان شرقی، در حدی ذخیره امدادی داشت که مسوولان وقت جمعیت هلال احمر، از تریبون‌های مختلف اطمینان می‌دادند که هیچ یک از نیازهای امدادی زلزله‌زدگان با کمبود و نقص مواجه نخواهد شد.
با گذشت ۵ سال از زمین‌لرزه ورزقان، کارشناسانی که طی ۵ سال گذشته از مناطق زلزله‌زده استان آذربایجان شرقی بازدید کرده‌اند، تایید می‌کنند که بازسازی‌ها پیشرفت داشته و حتی به مرحله تکمیل و پایآن‌هم رسیده اما نحوه نامناسب و قابل انتقاد اعمال مدیریت بحران در همان زمان، می‌توانسته تبعات ماندگار تا امروز هم بر جا گذاشته باشد و زندگی بازماندگان و آسیب‌دیدگان زلزله را تحت تاثیر قرار دهد.
در نتایج تحقیقی که چندی قبل با عنوان «زلزله ورزقان ۱۳۹۱ و نگاهی به مسائل اجتماعی و اثر آن در مدیریت بحران» توسط پژوهشگران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی انجام شد و مهدی زارع؛ استاد زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی ایران، مجری این طرح تحقیقاتی بوده، تبعات پس از وقوع زلزله و آسیب‌شناسی ساماندهی ساکنان مناطق زلزله‌زده استان چنین مورد تحلیل قرار گرفته است: «ایجاد ترافیک سنگین چند ساعته در اغلب معابر عمومی و اصلی شهری، به علت خروج عموم ساکنان از همان لحظات اولیه حادثه به پارک‌ها و مکان‌های اسکان عمومی بود. آشفتگی روند ترافیک، موجب ایجاد گره‌های ترافیکی در مجاورت اماکن عمومی و مراکز درمانی و اختلال در نحوه امداد رسانی به مجروحان حادثه شد. بخشی از مدیریت شهری و دولتی، به جهت درگیر شدن در مدیریت بحران منطقه آسیب‌دیده، با اختلال در ارایه خدمات به شهروندان مواجه شد. خدمت‌رسانی عادی به منطقه حادثه‌دیده و اعزام مصدومان و مجروحان به مراکز درمانی به دلیل فقدان امکان ارایه خدمات مستمر و کافی در سطح مدیریت شهری و همچنین درگیر شدن سازمان‌های ارایه خدمات شهری همچون توزیع آب، توزیع برق و خدمات بهداشتی، درمانی دچار اختلال شد. مردم مناطق زلزله‌زده ورزقان، عملا روند عادی زندگی خویش را با از دست دادن نزدیکان و بستگان و اعضای خانواده مختل شده یافتند. فشارهای روانی به حدی بود که گاه موجب آسیب‌های روانی دایمی در افراد مصیبت دیده شد. به دلیل سرازیر شدن کمک‌های مردمی به منطقه ورزقان، به ویژه جاده تبریز- ورزقان، مردم کم بضاعت از منطقه‌های اطراف، با هجوم به کانون یا کانون‌های فاجعه، افزایش مصنوعی جمعیت منطقه را – حداقل به صورت موقتی – سبب شدند ضمن آنکه استقرار بعضا دایمی مهاجران در زمین‌ها و خرابه‌ها، مشکلاتی در رده‌بندی و شناسایی ساکنان واقعی از مهاجران در منطقه به دنبال داشت.»
زارع در گفت‌وگو با «اعتماد»، در ارزیابی وضعیت مناطق زلزله‌زده این استان که طی سال‌های پس از وقوع زلزله و تا سال گذشته از آن بازدید داشته، روند بازسازی‌ها را چنین تشریح می‌کند: «آمار رسمی بیانگر این است که به تعداد تمام خانه‌های ویران شده، بازسازی انجام شده و در بازدید از مناطق زلزله‌زده می‌توان تایید کرد که بناهای نوساز در مقایسه با پیش از وقوع زلزله، شرایط بهتری دارد اما جانمایی بسیاری از خانه‌ها نامناسب و ناایمن است. با توجه به آنکه بسیاری از خانه‌های تخریب‌شده در شهرهای ورزقان و هریس، بناهای روستایی بوده چون کانون زلزله، در زمین‌های کشاورزی بود، برخی بازسازی‌ها نیمه کاره رها شده ضمن آنکه برخی بناهای بازسازی شده همچون مساجد یا سالن‌های اجتماعات، بناهایی است که کاربری غیر مسکونی پیدا کرده و در واقع، فاقد سکنه است.
برخی بناها هم به دلیل نامناسب بودن فضای فیزیکی بازسازی شده، با استقبال زلزله‌زدگان مواجه نشده و آنها هم در عمل، خالی از سکنه مانده است. مشکلی که باید مورد توجه قرار بگیرد این است که پیش و پس از وقوع زلزله، ما در این مناطق و سایر مناطق در معرض خطر زمین‌لرزه در کشور، با حیف و میل شدن بودجه‌ها مواجهیم. مصداق بارز هدردهی منابع هم اینکه در منطقه زلزله‌زده آذریابجان شرقی، سال ساخت بسیاری از بناها همچون مدرسه، بیمارستان و دانشگاه، یک یا دوسال پیش از وقوع زلزله ۱۳۹۱ بوده اما این بناها هم در زمین‌لرزه مرداد ۹۱ دچار آسیب‌های جزیی یا کلی شدند که این اتفاق نشانگر حیف و میل شدن اموال ملی است. پس از وقوع زمین‌لرزه هم با این اتفاق به شکل دیگری مواجه بودیم، به این معنا که صرفا چون دولت وام‌های بازسازی به منطقه آسیب دیده می‌داد، صاحبان بناهایی هم که دچار آسیب و خسارت نشده بودند، متقاضی استفاده از امکانات بازسازی شدند و یکی از دلایل وجود بناهای رها شده در این منطقه هم، انگیزه‌های سودجویانه برخی متقاضیان وام‌های دولتی بوده است. البته نمونه این بناهای خالی از سکنه را در بسیاری نقاط زلزله‌زده ایران می‌توان مشاهده کرد. از بم تا دامغان، نمونه این بناهای همچون خانه ارواح، فراوان است که اگر از صاحبان‌شان سوال کنید، می‌گویند دولت وام می‌داده و آنها هم گرفتند و خانه‌شان را ساختند و ممکن است در آینده ارزش بالاتری پیدا کند.»
زارع در پاسخ به این سوال که آیا «احیا» در منطقه زلزله‌زده قابل رویت و تایید است، می‌گوید: «اگر منظورمان از احیا، این باشد که منطقه و روستا، خالی از سکنه نشود، باید توجه داشت که آذربایجان شرقی، منطقه پرآب و آبادی است و بنابراین، ما در این منطقه با خالی شدن روستاها مواجه نمی‌شویم یا درصد آن بسیار کم خواهد بود. البته آمارها و گزارش‌ها نشان می‌دهد که در سال اول پس از وقوع زلزله، تعدادی از روستانشینان در مناطق زلزله‌زده، مهاجرت کرده‌اند که باید به‌عنوان یک اتفاق طبیعی هم تلقی شود اما قطعا به دنبال این مهاجرت موقت، بعد از تغییر شرایط، بازگشت دوباره هم اتفاق می‌افتد. من طی بازدیدهایی که تا ۴ سال پس از وقوع زلزله داشتم، منطقه رها شده ندیدم اما با محله‌های بازسازی شده فاقد سکنه مواجه شدم و همچنین، محله‌هایی مشتمل بر مجموعه‌ای مثلا ۳۰ خانه بازسازی شده که سکنه قبلی، از زندگی در آن استقبال نکرده بودند.»
به گفته زارع، زلزله ورزقان، به دلیل ساعت وقوع، کانون زلزله (خارج از منطقه مسکونی) و کم بودن تعداد تلفات انسانی، مصیبت بزرگی برای کشور ایجاد نکرد اما وقوع زمین‌لرزه‌ای با همین شرایط هم، نمادی از میزان آمادگی در مقابل حوادث حتی با آسیب زایی کم بود و می‌افزاید: «تا یک هفته پس از وقوع زلزله، امکانات ارتباطی در منطقه دچار اختلال بود. با وجود آنکه اوج کمک و همیاری مردمی را در همان روزهای پس از وقوع زمین‌لرزه شاهد بودیم، اما بسیاری از کمک‌های مردمی، همچون آب اشامیدنی بسته‌بندی یا غذاهای گرم، صرفا نصیب همان زلزله‌زدگانی می‌شد که کنار جاده حضور داشتند و ساکنان و آسیب‌دیدگان مناطق دوردست، از این کمک‌ها بی‌بهره ماندند و نمونه بارز این توزیع نامناسب و مدیریت نشده هم، تپه‌هایی از بطری‌های آب آشامیدنی در کنار جاده منتهی به مناطق زلزله‌زده بود که به دلیل اشباع نیاز ساکنان مجاور، دیگر مشتری نداشت. همین مشاهدات نشان می‌دهد که میزان آمادگی برای مواجهه با زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۴/۶ و ۲/۶ که به فاصله ۱۱ دقیقه اتفاق افتاد، در حد چندان بالایی نبود و اگر با زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۷ مواجه بودیم و کانون زمین‌لرزه هم در یکی از شهرهای پرجمعیت قرار داشت، قطعا با مشکلات فراوان روبه‌رو می‌شدیم.»
در نتایج این تحقیق، هشدارهایی درباره آینده استان آذربایجان شرقی به‌عنوان منطقه‌ای در معرض خطر زمین‌لرزه‌های دوباره، مطرح شده و محققان در این هشدارها یادآور شده‌اند: «با توجه به نتایج مصاحبه‌های انجام شده، بیش از ۶۰ درصد ساکنان تبریز در روز حادثه، زلزله‌ای شدید و بسیار شدید را برای نخستین‌بار تجربه کرده و گفته‌اند که در صورت تجربه وقوع یک زلزله بزرگ باشدت بالای ۷، ۳۶ درصد این افراد با فرار از خانه، ۲۸ درصد با عدم حرکت و عکس‌العمل، ۲۵ درصد با فرار به بخش‌های امن‌تر درون ساختمان و فقط ۱۱ درصد با پناه‌گیری صحیح نسبت به این واقعه واکنش نشان خواهند داد ضمن آنکه ۶۷ درصد پاسخ‌دهندگان، احساس خود را در لحظه تجربه زلزله، ترس و اضطراب اعلام کرده‌اند.»
زارع هم در پاسخ به تهدیدهای آتی برای استان آذربایجان شرقی می‌گوید: «با توجه به اینکه شدت زمین‌لرزه مرداد ۱۳۹۱، بالاتر از ۶ بوده و دو بار و با فاصله زمانی ۱۱ دقیقه هم رخ داده و همچنین، با توجه به بازسازی و مقاوم‌سازی منطقه زلزله‌زده، ریسک آتی نباید چندان بالا باشد چون زمین‌لرزه با شدت بالا، در منطقه رخ داده و بناهای فرسوده هم، با خانه‌های مقاوم‌تر و جدید جایگزین شده اما توجه کنیم که زمین‌لرزه‌های ایران، بسیار متاثر از منطقه آذربایجان شرقی است. حداقل ۱۵ زلزله در تاریخ شهر تبریز ثبت شده که سه زمین‌لرزه، از بزرگ‌ترین زلزله‌های تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران است و از ۲۳۷ سال قبل تاکنون هم، زلزله مخربی در شهر تبریز اتفاق نیفتاده که به همین علت، تبریز باید به‌عنوان منطقه‌ای با ریسک‌پذیری بالا، آن‌هم در ۶۰ کیلومتری کانون زلزله ورزقان مورد توجه قرار بگیرد. نکته نگران‌کننده، پایین بودن سطح آگاهی و آمادگی ساکنان تبریز و مسوولان این شهر نسبت به زلزله است آن‌هم در حالی که تبریز به‌عنوان شهر اول فرهنگی کشور شناخته شده و تعداد قابل توجهی جمعیت کتابخوان دارد. وقتی چنین شهری از آمادگی و اطلاع اندکی نسبت به زلزله برخوردار است، برای سایر شهرهای ایران، باید بیشتر نگران باشیم.»
تا ۱۰ روز نخست پس از وقوع زمین‌لرزه مرداد ۱۳۹۱، مسوولان استان اعلام کردند که «حدود ۱۰۰ هزار نفر زیر چادر زندگی می‌کنند، منطقه زلزله‌زده، برای جلوگیری از عفونت و نشر بیماری توسط لاشه‌های رها شده، سم پاشی شده، تمام خانه‌های نیازمند بازسازی و نوسازی در مناطق زلزله‌زده، منطبق بر استانداردهای بنیاد مسکن ساخته خواهد شد. وسعت منطقه متاثر از زمین‌لرزه ۴۵۰۰ کیلومتر مربع برآورد شده و این وسعت از مساحت بسیاری از کشورها هم بزرگ‌تر است. حدود ۳۰۴ روستای استان دچار آسیب شده و ۴۶ روستا با خاک یکسان شده است. برآورد اولیه از میزان خسارات وارد شده که تخریب منازل و زیر ساخت‌ها را هم شامل می‌شود، حدود ۸۰۰ میلیارد تومان بوده و حدود ۱۲ هزار محل نگهداری دام در این منطقه، آسیب دیده مورد آسیب و ۴۰۰۰ راس دام متعلق به ۱۷ هزار خانوار که بعضا دامدار بودند تلف شده است.»
زارع در توضیح مشاهدات خود از احیای اقتصادی منطقه زلزله‌زده به‌عنوان یک شهروند می‌گوید: «کشاورزی و دامداری برجا بود و بعد از زلزله، مناطق آسیب دیده، نوع جدیدی از زندگی را تجربه می‌کردند چون خانه‌ها در این مناطق بازسازی شد اما نکته نگران‌کننده، تخریب و آسیب‌پذیری بالای خانه‌های مسکن مهر بود. خانه‌هایی که در کانون زمین‌لرزه هم نبودند و این زمین‌لرزه هم شدت بالایی نداشت اما خانه‌های نیمه‌ساخته مسکن مهر در ورزقان و هریس و اهر دچار تخریب زیادی بود آن‌هم در حالی که در همین مناطق، ساختمان‌های معمولی آسیبی ندیده بودند. زمین‌لرزه ورزقان این هشدار را مطرح کرد که خانه‌های مسکن مهر، فاقد مقاومت لازم در برابر زمین‌لرزه است و باید از این بابت نگران بود که ساخت و سازهای جدید در منطقه آذربایجان شرقی که در معرض تهدید زلزله‌های بزرگ هم قرار دارد، یک خطر جدی برای ساکنان آن خواهد بود. ساکنانی که به زعم من، نه در بافت نوساز بلکه در بافت فرسوده جدید ساکن می‌شوند. در ساختمان‌هایی که بیشتر، اتلاف منابع و سرمایه ملی است و البته نمونه این مناطق مسکونی هم در کشور
کم نیست.»
۲۱ مرداد ۱۳۹۱ در ورزقان چه گذشت
۲۱ مرداد ۱۳۹۶، پنجمین سالگرد وقوع زلزله ورزقان است. زمین‌لرزه‌ای که عصرگاه و در دو نوبت (۱۶:۵۲ و ۱۷:۰۳) و هر دو بار، با شدت بیش از ۶ ریشتر و در عمق ۱۰ کیلومتری زمین (بار نخست در فاصله ۱۷ کیلومتری شهرستان اهر و بار دوم در فاصله ۱۰ کیلومتری شهرستان ورزقان) رخ داد و ۳۰۶ کشته و ۵۰۰۰ مجروح به‌جای گذاشت علاوه بر آنکه در مجموع، ۱۵۵ هزار نفر از ساکنان روستاها و توابع شهرستان‌های اهر، هریس، ورزقان و تبریز دچار حادثه شدند که در منابع رسمی، تعداد حادثه دیدگان در شهرستان اهر ۶۷ هزار نفر، ورزقان ۴۲ هزار نفر، هریس ۴۰ هزار نفر و تبریز ۶ هزار نفر ثبت شد.
بر اثر وقوع دو زمین‌لرزه پیاپی، ۱۸ هزار و ۶۱۸ واحد مسکونی در این چهار شهرستان دچار آسیب شد که بنا بر اعلام مسوولان وقت استان، ۵ هزار و ۳۲۹ واحد از این تعداد، به‌طور کامل تخریب شدند. برآورد خسارات و تلفات در ساعات اولیه پس از وقوع زمین‌لرزه نشان می‌داد که در مجموع، ۴۱۰ روستا دچار تخریب‌شده و ۶۵ روستا به‌طور کامل از بین رفته‌اند.
طی هفته‌های پس از زلزله، مقامات استانی، کل میزان خسارت وارده به استان آذربایجان شرقی از بابت زلزله ۲۱ مرداد را بیش از ۱۰ هزار و ۷۹ میلیارد ریال اعلام کردند که بیشترین خسارات، ناشی از تخریب خانه روستاییان بود. رتبه دوم خسارات، به تخریب زمین‌های کشاورزی حوالی کانون زلزله اختصاص داشت و تخریب مسکن شهری، راه و زیرساخت‌های جاده‌ای و ترابری، بناهای شهری با کاربری آموزشی درمانی، بخش صنعت و تولید انرژی در رتبه‌های بعد قرار می‌گرفتند.