پایگاه اطلاع‌رسانی اهرامروز: مهدی نعلبندی: امروز هشت مِی یادروز سوشاست. بله یادروز برای امری که ظاهرا همه باور کرده‌اند بی‌بازگشت بودنش را. سقوط شوشا وجه‌المصالحه اخراج ایران از بحران قره‌باغ بود تا مذاکرات تهران از تاریخ این بحران پاک شود و دست ایران از قره‌باغ، کوتاه.
بعد از گروه میسنک، این روزها هر دو طرف بحران با لبخندی بر لب رو به تل‌آویو کرده‌اند. و این خود قابل تامل است. ورود اسرائیل به موضوع، چیزی است شبیه ورود نریمانف به باکو. قره‌باغ برای آزادی نیاز به اسلامگراها دارد و این یعنی گسترش جبهه مقاومت، و اسراییلی شدن طرفین منازعه یعنی خودمختاری جمهوری آرتساخ.
سوشا شهری نمادین است. “پناه‌آباد”ی که پناه‌علی‌خان جوانشیر در ۱۱۲۹ خورشیدی ساخت، بعدها شد شوشی. زادگاه عزیر حاجی بیگ‌اف و خورشید بانو ناتوان و خان شوشینسکی و مدفن ملاپناه واقف.
شوشا زادگاه ضرب‌المثلی تاریخی است از مچ‌اندازی آقامحمدخان قاجار و ابراهیم خلیل خان حاکم قلعه شوشی. وقتی آقامحمدخان برایش نوشت:
زمنجنیق فلک سنگ فتنه می‌بارد
تو ابلهانه گریزی به آبگینه حصار؟
که حکایت قلعه، حکایت آیینه و سنگ است و پاسخ حاکم قلعه بیتی از حیرانی بود:
گرنگهدار من آنست که من می‌دانم
شیشه را در بغل سنگ نگه می‌دارم
آقامحمدخان قلعه شوشا را گشود و چند روز پس از فتح، به دست دو محکوم به قتل، به قتل رسید.
شوشا مهم است. ارامنه بر کلیسایش تاکید دارند و مسلمانان بر مسجد جمعه‌اش. تاریخ می‌گوید قره‌باغ و ایروان هر دو مسلمان‌نشین بوده‌اند. پای یهود که بیاید وسط پشت سرش نقشه‌ای جدید هم پیدا خواهد شد و حکایت مسجد جمعه سوشا خواهد شد حکایت هیکل سلیمان و مسجد اقصی. صهیونیست‌ها در این میان، هر دوطرف منازعه را دارند مال خود می‌کنند.
سال گدشته سرکیسیان گفت که شوشا را در سایه بی‌ثباتی داخلی جمهوری آذربایجان به دست آوردند و همین موفقیت، پیروزی ارامنه در جنگ قره‌باغ را فراهم کرد و شکست شوشا با مغلوبیت ارمنستان از آذربایجان برابر بود. یعقوب محمداف کفیل ریاست جمهوری آذربایجان در ۱۹۹۲ هم پیش‌تر فیلمی منتشر کرده بود با این مضمون که ارتش، شوشا را تسلیم ارامنه کرد و فرار سربازان بدون مقاومت از جبهه جنگ باعث سقوط این شهر استراتژیک شد.
شوشا وقتی سقوط کرد که طیاره حامل محمداف در تهران نشست چرا که ایران، قره‌باغ را متعلق به طرف مسلمان منازعه می‌دانست. همین باعث اخراج ایران از منازعه شد.
ایران از بحران قره‌باغ کنار رفت و ترکیه نشست جای آن. با اتهام کشتار ارامنه بر پیشانی که می‌توانست در این بحران شسته شود. ترکیه را به مینسک راه ندادند ولی تاریخِ بحران قره‌باغ وارونه نوشته شد.
دانشگاه‌های باکو و ایروان بنا بر سنت مالوف استالینی، کارخانه تولید تاریخ‌اند و اتاق‌های فکر تل‌آویو، کارخانه چاپ نقشه برای اقالیم افسانه‌ای. ما را از سوشا بیرون کردند تا از تاریخ اخراجمان کنند.
مهدی نعلبندی، دارالولایه تبریز، ۱۹ اردی‌بهشت ۹۹