به گزارش اهرامروز به نقل از فارس، همین چند روز پیش بود که محمدحسین طالبیان معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اعلام کرد پرونده ثبت ملی ارسباران که به یونسکو ارسال شده بود، پیش از راه یافتن به چهل‌ و دومین‌ نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در مرحله فنی از سوی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت رد شد.

هر چند طالبیان خیلی سریع طی مصاحبه‌ای دیگر وعده داد که این هنوز پایان ماجرا نیست و  نتیجه نهایی طی روزهای آتی در نشست کمیته‌ای که کار بررسی پرونده‌های ارائه شده از سوی کشورهای عضو یونسکو را انجام می‌دهد، مشخص می‌شود ولی تنها چند روز بعد رآی قطعی هم صادر شد و پرونده ثبت جهانی ارسباران به طور قطعی رد شد.

ارسباران با وجود داشتن کمتر از پنج صدم مساحت کشور بیش از ۱۳ درصد پوشش گیاهی ایران را در خود جای داده و ۲۹ درصد از پستانداران، ۴۴ درصد پرندگان، ۳۲ درصد از دوزیستان، ۹ درصد آبزیان و ۲۰ درصد خزندگان کشور در آن زندگی می‌کنند.

ارسباران یکی از مهم‌ترین ذخیرگاه‌های زیست‌کره در ایران

جنگل‌های ارسباران با احتساب عرصه و حریم با ۱۶۰ هزار هکتار وسعت، به عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره به شمار می‌رود.

در این جنگل‌ها بیش از ‌هزار و ۸۰ گونه گیاهی و ۳۲۰ گونه جانوری شناسایی شده که سیاه خروس، قرقاول ارسبارانی، پلنگ،شوکا، کل و بز وحشی، گربه وحشی و گربه جنگلی، عقاب طلائی، عقاب شاهی، سارگپه جنگلی، طرلان، بحری، بلوط، سرخدار، گلابی، گیلاس وحشی، انار، زرشک، سماق، ارس، پیرو، زغال اخته، افرا، گردو، ممرز، گونه‌های متنوع گراس و نباتات علوفه‌ای مناطق نیمه خشک استپی و … از جمله مهم‌ترین گونه‌های جانوری و گیاهی منطقه به شمار می‌روند.

این ویژگی‌های منحصربه‌فرد در حالی از ضرورت ثبت این میراث طبیعی حکایت دارد که انگار این اهمیت برای مسوولان استانی و کشوری چندان مطرح نیست چرا که از یک سال گذشته تا به امروز زمان مناسبی برای رفع معضلات پرونده وجود داشته است.

ظاهراً از هر دو طرف رد شده‌ایم

دبیر تشکل‌های زیست محیطی آذربایجان‌شرقی در این باره می‌گوید: برای اینکه یک جنگل ثبت شود، باید قوانینی را رعایت کند که بخشی از این قوانین برای پیش از ثبت و یک سری قوانین برای بعد از ثبت است که آن کشور باید بر اساس آن قوانین توسعه خود را پیش ببرد. ظاهراً ما از هر دو طرف رد شده‌ایم.

عاطفه مجتهدی ادامه می‌دهد: جوامع روستایی باید صاحب توسعه پایدار باشند یعنی توسعه آنها وابسته به جنگل نباشد، در حالی که پرونده ارسباران به لحاظ ساختارهای توسعه هم رد شده است.

پای تخریب‌های «معدن مس سونگون» در میان است

مجتهدی، از برداشت‌های معدن مس سونگون به عنوان یکی از اصلی‌ترین دلایل بازماندن ارسباران از ثبت جهانی یاد کرده و یادآور می‌شود: وقتی پای ثبت جهانی به میان می‌آید، به معادن منطقه هم نباید دست زد در حالی که در ارسباران شاهد برداشت‌های متعدد معدن هستیم و حتی این رویکرد در حال توسعه هم است.

این فعال محیط زیستی با تاکید بر اینکه اگر واقعاً در صدد ثبت این جنگل هستیم، باید تعهد دهیم برای حفاظت از بافت طبیعی منطقه به معادن دست زده نمی‌شود، تصریح کرد: اگر حتی برخی خواهان برداشت از این معدن هم هستند این موضوع قوانینی دارد، به طوریکه از یک قسمت برداشت شده و بعد برای ترمیم جنگل مدتی به آن استراحت داده می‌شود.در حالی که الان اگر به آن منطقه بروید شاهد برداشت‌های متعدد از معدن هستیم.

دبیر تشکل‌های زیست محیطی آذربایجان‌شرقی، برداشت‌های غیرمجاز از جنگل‌های ارسباران را تنها در معدن مس خلاصه نکرده و ادامه می‌دهد: غیر از موضوع برداشت مس، در نقاط دیگر این منطقه شاهد برداشت سنگ‌های ساختمانی و سنگ‌های نیمه قیمتی هم هستیم که تمام این‌ها منجر به آلودگی رودخانه و به تبع آن آلودگی جنگل می‌شود،کاش موانع ثبت ارسباران رفع شود چرا که در غیر این صورت باید منتظر آسیب‌های جدی در ارسباران باشیم.

مجتهدی با اشاره به ضرورت و اهمیت ثبت جنگل‌های ارسباران توسط یونسکو، تصریح می‌کند: مهم‌ترین اهمیت ثبت این جنگل‌ها حفاظت است چرا که این ثبت باعث می‌شود شما در ساختارهای توسعه پایدار قرار گیرید و این بهترین شکل از چیزی است که ما آرزو داریم اتفاق افتد.

وی افزود: یعنی یک جایی در دنیا متخصصان این حوزه برای این موضوع سیستمی تعریف کرده‌اند که جامعه محلی چطور آنجا ساکن شود، چطور از طبیعت بهره‌مند شود، حتی مسئله گردشگری و توریسم در آنجا تعریف شود یعنی به طور قانونی شما صاحب ساختاری می‌شوید که منجر به حفاظت از آن منطقه می‌شود که این با ارزش‌ترین اتفاق ممکن بود و ما از دست دادیم.

ارسباران، کارزار تبلیغاتی در موسم انتخابات

وی در بخش دیگری از سخنان خود جنگل‌های ارسباران را وعده‌گاه و دستاویزی برای تبلیغات انتخاباتی دانسته و می‌گوید: در اوج روزهای انتخابات مجلس ما چند کاندیدا داشتیم که در حال جمع‌آوری رأی از این منطقه بودند.

این فعال محیط زیستی  افزود: مثلاً به یک جامعه محلی رفته و می‌گویید ما می‌خواهیم راه روستایی شما را توسعه دهیم، جاده آسفالته تعریف کنیم، چیزی که نه تنها از وظایف یک نماینده مجلس نیست بلکه دارد به یک جامعه محلی وعده‌ای می‌دهد که آن جامعه نباید برای حفظ زیست‌گاه خود چنین مطالبه‌ای داشته باشد.

مجتهدی، این رویکرد را برخلاف قوانین توسعه پایدار عنوان کرده و می‌گوید: برای کسی که وعده انتخاباتی می‌دهد، اهمیتی ندارد جایی که می خواهد جاده‌سازی شود دقیقاً محل زندگی و معیشت آن مردم است. جامعه روستایی را از بافت روستایی خود خارج می‌کنیم و به جای اینکه این جامعه محلی با مشارکت و تصمیم‌گیری خود را قدرتمند کند، بیشتر آن را وابسته می‌کنیم و وقتی وابسته‌تر می‌شود بیشتر به زیست‌گاه و جنگل آسیب زده و تخریب می‌کند. نهایتاً این فرد مهاجری می‌شود که می‌آید در حاشیه شهرها ساکن می‌شود.

این فعال زیست محیطی، تنها کلید جلوگیری از تخریب ارسباران را جامعه محلی دانسته و ادامه می‌دهد: وقتی جامعه محلی را به سمتی می‌بریم که از آنجا مهاجرت کند، کم کم صاحبان اصلی آن منطقه را از دست می‌دهیم، روز به روز دست جامعه محلی را کوتاه‌تر می‌کنیم و حفاظت هم به تبع آن کم رنگ‌تر می‌شود. متاسفانه ما نه تنها رویکردی برای حفاظت نداریم، بخش‌های ممانعت از تخریب هم نداریم.

دبیر تشکل‌های زیست محیطی آذربایجان‌شرقی، عدم وجود هماهنگی و اتحاد برای کمک به ثبت ارسباران را یکی از آفت‌های این اتفاق دانسته و تصریح می‌کند: به نظر می‌رسد ما ساختاری نظام‌مند نداریم. منابع طبیعی در حال تغییر کاربری و فروش اراضی است، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و اداره کل محیط زیست و…هم هر کدام به دلیل عدم وجود سیستم یکپارچه به نوبه خود در حال آسیب رساندن به این جنگل‌ها هستند.

این فعال محیط زیستی افزود: هیچ‌گاه ندیده‌ایم این چند نهاد مرتبط با این موضوع جلسه مشترکی برگزار کرده و برنامه‌های خود را ارائه دهند و وقتی کسی از برنامه دیگری خبر دارد، فضا برای سوء استفاده‌ها بیشتر می‌شود.

وی با اشاره به اهمیت ارسباران برای آذربایجان‌شرقی می‌گوید: از نظر متخصصان و اکولوژیست‌ها، تنها جایی که می‌تواند منابع توسعه پایدار اعم از آب و خاک و هوای مناسب را برای منطقه آذربایجان‌شرقی و برای نسل های بعدی تامین کند همین منطقه ارسباران است و طبیعتا برای ما نقش بسیار حیاتی دارد.

این فعال محیط زیستی گفت: پرونده ثبت ارسباران دارای ویژگی‌های منحصر به‌فردی مانند ساخته شدن اولین گنبد جهان در آن، دقیق‌ترین شهر دایره‌ای جهان، سیستم شهرسازی منحصر به‌فرد، تکنولوژی مواد و مصالح و ساخت برای اولین بار بود.

وی افزود: ساخت و سازهای غیرمجاز و تخریب‌های مشهود در حریم جنگل دیر یا زود این ذخیره‌گاه زیست کره را نابود می‌کند. ثبت میراث طبیعی ارسباران در یونسکو شاید می‌توانست اهرمی باشد برای حفاظت از این میراث بزرگ.

تکرارِ قصه عدم هماهنگی و گسستگی بین نهادهای متولی

در این بین، مجید رحمانی فعال زیست‌محیطی و عضو هیات‌مدیره خانه محیط زیست آذربایجان‌شرقی عدم اقدامی نظام‌مند و یکپارچه را مهم‌ترین دلیل رد شدن پرونده ثبت ارسباران عنوان کرده و می‌گوید: مهم‌ترین کاری که در استان ما انجام شده موضوع دریاچه ارومیه است که حتی ستاد هم دارد.

وی گفت: وقتی در چنین موضوعی که با وجود بودجه اختصاصی، کار مشترک، دستور ریاست جمهوری، کارگروه ویژه و… همکاری مشترک بین ارگان‌ها وجود ندارد و هر کسی ساز خود را می‌زند، فکر می‌کنید در موضوع ارسباران چه اتفاقی رخ می‌دهد؟

رحمانی ادامه می‌دهد: در اینجا هم بی‌شک سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، منابع طبیعی و آبخیزداری، سازمان محیط زیست، معاونت عمرانی استانداری و…هر کدام به طور جداگانه تمام تلاش خود را می‌کند تا موضوع ثبت این جنگل‌ها به نام خودش تمام شود.

این فعال زیست‌ محیطی در پاسخ به اینکه سازمان‌های مردم‌نهاد در مقابل رد شدن پرونده ثبت ارسباران چه واکنشی خواهند داشت، تصریح می‌کند: وقتی سازمان‌های متولی این موضوع حتی در دادن اطلاعات به شبکه تشکل‌های زیست محیطی کم‌کاری می‌کنند و حتی با ما هم اقدامی مشترک انجام ندادند، واقعاً چه کاری می‌توان انجام داد؟

وی خاطرنشان می‌کند: در این مدت ما هم اگر اقدامی می‌کردیم شاید در امور تداخل می‌شد و حتی این عدم ثبت را هم گردن ما می‌انداختند چرا که ما ایرادات موجود در منطقه در می‌بینیم؛ چون وظیفه ما دیدن همین ایرادهاست.

رحمانی، راه‌اندازی بسیج مردمی همزمان با آغاز بحث ثبت این میراث طبیعی را بسیار ضروری دانسته و می‌گوید: معمولاً در دنیا وقتی می‌خواهند چنین تجربه‌ای اتفاق افتد، یک بسیج مردمی راه‌اندازی می‌شود. مثلاً در موضوع تبریز ۲۰۱۸ روی بحث تبلیغاتی آن خیلی کار شده هر چند کاری نداریم که نتیجه گرفته‌اند یا نه. در این قضیه هم باید یک بسیج مردمی رخ می‌داد، در مورد محاسن و معایب این موضوع اطلاع‌رسانی می‌شد و مردم هم وارد کار می‌شدند.

ارسباران، رأی لازم برای جهانی شدن را نگرفت

منطقه حفاظت شده «ارسباران» به عنوان دومین پرونده میراث طبیعی ایران که به دلیل اهمیت ویژه این منطقه به لحاظ تنوع گیاهی و جانوری بی‌نظیر در جهان و رویشگاه و اکوسیستم جنگلی کشور برای ثبت در فهرست میراث جهانی انتخاب و پس از دو سال پیگیری کارشناسان و نمایندگان سازمان میراث فرهنگی، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع تلاش کارشناسان و حمایت مسوولان ملی، استانی و محلی پیش از فوریه ۲۰۱۷ به یونسکو ارسال شده بود که رأی لازم برای جهانی شدن را نگرفت.

محمدحسین طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، اعلام کرده است: «کمیته میراث جهانی یونسکو در پی تلاش‌های هیات نمایندگی کشورمان و ارائه توجیه‌های علمی از رأی قبلی خود دایر بر رد ثبت ارسباران در فهرست میراث جهانی منصرف شد. با این رأی ایران می‌تواند پس از رفع مشکلات از جمله ضرورت جابه‌جایی زمین‌های کشاورزی موجود در منطقه، نسبت به ارائه پرونده و ثبت اثر اقدام کند».

هر چند طالبیان اطلاعات دقیق‌تری از مهلت دقیق این فرصت برای ایران ارائه نکرده است. در این بین طی مدتی که از اعلام این رأی قطعی سپری شده، مسوولان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تنها یک موضع پیش گرفته‌اند: موضع سکوت.

گزارش از سحر فکردار